Page 75
ਦੂਜੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਵਿਸਰਿ ਗਇਆ ਧਿਆਨੁ ॥
હરિ નામનો વ્યાપાર કરવા આવેલા હે જીવ-મિત્ર! જિંદગીની રાતના બીજા પ્રહરમાં સંસારમાં જન્મ લઈને જીવ પરમાત્માનાં ચરણોનુ ધ્યાન ભૂલી જાય છે જે તેનો માતાના પેટમાં રહેવાનો સમય હોય છે.
ਹਥੋ ਹਥਿ ਨਚਾਈਐ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਜਿਉ ਜਸੁਦਾ ਘਰਿ ਕਾਨੁ ॥
હે વણઝારા મિત્ર! જન્મ લઈને જીવ ઘરના દરેક જીવને પોતાના હાથ પર એવી રીતે નચાવે છે જેમ યશોદાના ઘરમાં શ્રી કૃષ્ણને.
ਹਥੋ ਹਥਿ ਨਚਾਈਐ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਤ ਕਹੈ ਸੁਤੁ ਮੇਰਾ ॥
નવા જન્મેલા જીવને દરેકના હાથમાં નચાવવામાં આવે છે, રમાડવામાં જાય છે, માતા કહે છે કે આ મારો પુત્ર છે.
ਚੇਤਿ ਅਚੇਤ ਮੂੜ ਮਨ ਮੇਰੇ ਅੰਤਿ ਨਹੀ ਕਛੁ ਤੇਰਾ ॥
પરંતુ હે મારા અવિચારી મૂર્ખ મન! યાદ રાખ, અંત સમયમાં કોઈ પણ તારી બનેલી વસ્તુ રહેવાની નથી
ਜਿਨਿ ਰਚਿ ਰਚਿਆ ਤਿਸਹਿ ਨ ਜਾਣੈ ਮਨ ਭੀਤਰਿ ਧਰਿ ਗਿਆਨੁ ॥
જીવ પોતાના મનમાં તે પ્રભુની સાથે ગાઢ સંધિ નાખીને તેને યાદ કરતો નથી, જેને તેની અંતર રચના બનાવીને તેને પેદા કર્યો છે
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੂਜੈ ਪਹਰੈ ਵਿਸਰਿ ਗਇਆ ਧਿਆਨੁ ॥੨॥
હે નાનક! જિંદગીની રાતના બીજા પ્રહાર માં સંસાર-સમુદ્ર માં જન્મ લઈને જીવ પ્રભુ ચરણોનું ધ્યાન ભૂલી જાય છે ।। ૨।।
ਤੀਜੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਧਨ ਜੋਬਨ ਸਿਉ ਚਿਤੁ ॥
હરિ નામનો વ્યાપાર કરવા આવેલા હે જીવ-મિત્ર! જિંદગીની રાતના ત્રીજા પ્રહરમાં તારું મન ધનથી તથા યુવાનીની સાથે લાગી ગયું છે.
ਹਰਿ ਕਾ ਨਾਮੁ ਨ ਚੇਤਹੀ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਬਧਾ ਛੁਟਹਿ ਜਿਤੁ ॥
હે વણઝારા મિત્ર! તું પરમાત્માનું નામ યાદ નથી કરતો, તેની કૃપાથી તું ધન યુવાનીના મોહના બંધનોમાંથી મુક્ત થાય છે
ਹਰਿ ਕਾ ਨਾਮੁ ਨ ਚੇਤੈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਿਕਲੁ ਭਇਆ ਸੰਗਿ ਮਾਇਆ ॥
જીવ માયાના મોહમાં એટલો ખોવાઈ જાય છે કે તે પરમાત્માનું નામ યાદ રાખતો નથી
ਧਨ ਸਿਉ ਰਤਾ ਜੋਬਨਿ ਮਤਾ ਅਹਿਲਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇਆ ॥
મનના રંગમાં રંગાઈ જાય છે, જુવાનીના નશામાં મસ્ત રહે છે, અને આ રીતે શ્રેષ્ઠ મનુષ્ય જન્મ ગુમાવી લે છે
ਧਰਮ ਸੇਤੀ ਵਾਪਾਰੁ ਨ ਕੀਤੋ ਕਰਮੁ ਨ ਕੀਤੋ ਮਿਤੁ ॥
એને ધર્મનો વ્યાપાર કર્યો નથી અને ના તેને ઉચ્ચ આધ્યાત્મિક જીવનને પોતાનો મિત્ર બનાવ્યો છે
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਤੀਜੈ ਪਹਰੈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਧਨ ਜੋਬਨ ਸਿਉ ਚਿਤੁ ॥੩॥
હે નાનક! જિંદગીની રાતના ત્રીજા પ્રહરમાં જીવે ધનથી અને જુવાનીથી જ મન જોડી રાખ્યું ।।૩।।
ਚਉਥੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਲਾਵੀ ਆਇਆ ਖੇਤੁ ॥
હરિ નામનો વ્યાપાર કરવા આવેલા હે જીવ-મિત્ર! જિંદગીની રાતના ચોથા પ્રહારમાં શરીર ખેતરને કાપનાર યમરાજ આવી પહોંચ્યો
ਜਾ ਜਮਿ ਪਕੜਿ ਚਲਾਇਆ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਕਿਸੈ ਨ ਮਿਲਿਆ ਭੇਤੁ ॥
હે વણઝારા મિત્ર! જયારે યમરાજે આવીને જીવાત્માને પકડીને આગળ લગાવી લીધો તો કોઈ સંબંધીને પણ આ સમજ ના પડે કે આ શું થઇ ગયું. પરમાત્માના આ આદેશ અને ભેદને કોઈ પણ સમજી શક્યું નથી
ਭੇਤੁ ਚੇਤੁ ਹਰਿ ਕਿਸੈ ਨ ਮਿਲਿਓ ਜਾ ਜਮਿ ਪਕੜਿ ਚਲਾਇਆ ॥
જ્યારે યમરાજે જીવાત્માને પકડીને આગળ લઈ લીધો, તો એના મૃતક શરીરની ચારેય તરફ વ્યર્થનું રોવા-ધોવાનું શરુ થઇ ગયું
ਝੂਠਾ ਰੁਦਨੁ ਹੋਆ ਦੋੁਆਲੈ ਖਿਨ ਮਹਿ ਭਇਆ ਪਰਾਇਆ ॥
તે જેમને બધા જ સંબંધી ‘મારું મારું’ કહેતા હતા, એક ક્ષણમાં જ તે પારકાં થઇ જાય છે
ਸਾਈ ਵਸਤੁ ਪਰਾਪਤਿ ਹੋਈ ਜਿਸੁ ਸਿਉ ਲਾਇਆ ਹੇਤੁ ॥
જેનાથી આખી ઉમર મોહ કરેલો રાખ્યો અને તેના અનુસાર જે જે કર્મ કર્યા, અંત સમયે તેની કમાણી સામે આવી ગઈ, પ્રાપ્ત થઇ ગઈ
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਚਉਥੈ ਪਹਰੈ ਲਾਵੀ ਲੁਣਿਆ ਖੇਤੁ ॥੪॥੧॥
હે નાનક! જિંદગીની રાતના ચોથો પ્રહર કાપનાર યમદૂતે શરીર ખેતરને આવી કાપ્યો ।।૪।।૧।।
ਸਿਰੀਰਾਗੁ ਮਹਲਾ ੧ ॥
શ્રી રાગ મહેલ ।। ૧।।
ਪਹਿਲੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਬਾਲਕ ਬੁਧਿ ਅਚੇਤੁ ॥
હરિ નામનો વ્યાપાર કરવા આવેલા હે જીવ-મિત્ર! જિંદગીની રાતના પ્રથમ પ્રહરમાં જીવ બાળકોની અક્કલવાળો અજાણ્યો હોય છે. નામ સ્મરણથી બેદરકાર રહે છે.
ਖੀਰੁ ਪੀਐ ਖੇਲਾਈਐ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ਸੁਤ ਹੇਤੁ ॥ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ਸੁਤ ਨੇਹੁ ਘਨੇਰਾ ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ ਸਬਾਈ ॥
હે વણઝારા મિત્ર! બાલ ઉંમર માં જીવ માતાનું દૂધ પીવે છે અને રમતોમાં જ મસ્ત રહે છે, તે ઉંમરમાં માતા-પિતાને પોતાના પુત્રથી ઘણો પ્રેમ હોય છે.
ਸੰਜੋਗੀ ਆਇਆ ਕਿਰਤੁ ਕਮਾਇਆ ਕਰਣੀ ਕਾਰ ਕਰਾਈ ॥
માતા-પિતાનો પુત્રથી ઘણો પ્રેમ હોય છે. માયાનો આ મોહ આખી સૃષ્ટિને જ વ્યાપી રહ્યો છે જીવે પાછળના જન્મોમાં કર્મોના જે સંગ્રહ કમાવ્યા, તેના સંયોગ અનુસાર જગતમાં જન્મ્યો અને અહીં આવીને ફરીથી તે અનુસાર કર્મ કરે છે, કાર્ય કમાય છે
ਰਾਮ ਨਾਮ ਬਿਨੁ ਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਈ ਬੂਡੀ ਦੂਜੈ ਹੇਤਿ ॥
દુનિયા માયાના મોહમાં ડૂબી રહી છે, પરમાત્માના નામ સ્મરણ વિના આ મોહમાંથી મુક્તિ મળી શકતી નથી
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਹਿਲੈ ਪਹਰੈ ਛੂਟਹਿਗਾ ਹਰਿ ਚੇਤਿ ॥੧॥
હે નાનક! હે જીવ! જિંદગીની રાતના પ્રથમ પ્રહર માં તું બેદરકાર છે, પરમાત્માનું સ્મરણ કર, નામ જપવાની મદદથી જ તું માયાના મોહથી બચીશ ।। ૧।।
ਦੂਜੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਭਰਿ ਜੋਬਨਿ ਮੈ ਮਤਿ ॥
હરિ નામનો વ્યાપાર કરવા આવેલા હે જીવ-મિત્ર! જિંદગીની રાતના બીજા પ્રહરમાં ભર-જવાનીને કારણ જીવની બુદ્ધિ એવી થઇ જાય છે જેમ શરાબમાં મસ્ત છે
ਅਹਿਨਿਸਿ ਕਾਮਿ ਵਿਆਪਿਆ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਅੰਧੁਲੇ ਨਾਮੁ ਨ ਚਿਤਿ ॥
હે વણઝારા મિત્ર! જીવ દિવસ-રાત કામવાસના માં દબાયેલો રહે છે, કામમાં આંધળો થયેલો પરમાત્માનું નામ મનમાં ટકાવી ધ્યાન જોડતો નથી.
ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ਨਾਹੀ ਹੋਰਿ ਜਾਣੈ ਰਸ ਕਸ ਮੀਠੇ ॥
પરમાત્માનું નામ જીવના હૃદયમાં વસતું નથી, નામ વિના બીજા મીઠા કસેલા અનેક રસોનો સ્વાદ ઓળખે છે
ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ ਗੁਣ ਸੰਜਮੁ ਨਾਹੀ ਜਨਮਿ ਮਰਹੁਗੇ ਝੂਠੇ ॥
હે ખોટા મોહમાં ફસાયેલો જીવ! તે પરમાત્મા સાથે ઓળખાણ રાખી નથી, પ્રભુ ચરણોમાં તારું ધ્યાન નથી, પરમાત્માના ગુણ યાદ કર્યા નથી આનું પરિણામ એ થશે કે તું જન્મ મરણના ચક્કરમાં પડયો રહીશ
ਤੀਰਥ ਵਰਤ ਸੁਚਿ ਸੰਜਮੁ ਨਾਹੀ ਕਰਮੁ ਧਰਮੁ ਨਹੀ ਪੂਜਾ ॥
ઉચ્ચ આધ્યાત્મિક જીવન બનાવનાર સેવા-સ્મરણનું કામ કરવા તો દૂર રહ્યા, જાતિયતાના નશામાં રહેલો જીવ તીર્થ, વ્રત, સૂચિ, સંયમ, પૂજા વગેરે કર્મકાંડના ધર્મો પણ કરતો નથી
ਨਾਨਕ ਭਾਇ ਭਗਤਿ ਨਿਸਤਾਰਾ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਆਪੈ ਦੂਜਾ ॥੨॥
હે નાનક! પરમાત્માના પ્રેમ દ્વારા પ્રભુની ભક્તિ દ્વારા જ આ કામ-વાસનાથી બચાવ થઈ શકે છે, ભક્તિ-નામ જપવાની તરફથી, ગેરલાભ રાખવાથી કામાદિક દેખાવમાં માયાનું મોહ જ જોર કરે છે ।।૨।।
ਤੀਜੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਸਰਿ ਹੰਸ ਉਲਥੜੇ ਆਇ ॥
હરિ નામનું વર્ણન કરનાર હે જીવ-મિત્ર! જીવનની રાતનો ત્રીજો પ્રહર માથા પર હંસ આવી ઉતર્યો છે માથા પર સફેદ વાળ આવી જાય છે.
ਜੋਬਨੁ ਘਟੈ ਜਰੂਆ ਜਿਣੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ਆਵ ਘਟੈ ਦਿਨੁ ਜਾਇ ॥
હે મિત્ર! જેમ જેમ યુવાની ઘટે છે, વૃદ્ધાવસ્થા શારીરિક શક્તિને જીતતું જાય છે. વયનો એક એક દિવસ પસાર થાય છે, ઉંમર ઘટતી જાય છે.